Auteursrecht, eigendom en het exploiteren van kunstwerken

Artikel 1 van de auteurswet
“Het auteursrecht is het uitsluitend recht van de maker van een werk van letterkunde, wetenschap of kunst, of van diens rechtverkrijgenden, om dit openbaar te maken en verveelvoudigen, behoudens de beperkingen, bij de wet gesteld.”

Iedereen die een werk creëert wordt beschermd door het auteursrecht. Dat houdt in dat de maker van een werk als enige mag beslissen over de exploitatie van het werk dat hij heeft gecreëerd en dat het werk wordt beschermd tegen misbruik. Voor  auteursrecht op visuele werken wordt ook wel de term ‘beeldrecht’ gebruikt. Deze term komt als juridisch begrip niet voor in de Auteurswet. Of een kunstwerk mooi of lelijk is, privé of beroepsmatig gemaakt is, doet er in het auteursrecht niet toe. Wel moet het een eigen en origineel karakter hebben om auteursrechtelijk beschermd te kunnen zijn.

De Auteurswet kent een aantal specifieke rechten:

Exploitatierechten

• het alleenrecht om het beschermde werk openbaar te maken (bijvoorbeeld tentoonstellen, verhuren of verkopen);
• het alleenrecht om het te verveelvoudigen (bijvoorbeeld reproduceren of afdrukken).

De exploitatierechten zijn (gedeeltelijk) over te dragen aan een persoon of een organisatie.

Persoonlijkheidsrechten
Deze rechten beschermen vooral de ideële belangen van de maker en de persoonlijke band tussen de maker en zijn schepping. De maker kan zich op basis van deze rechten verzetten tegen verminking van het kunstwerk of wijziging van de naamsvermelding. Persoonlijkheidsrechten zijn in principe niet over te dragen aan iemand anders. Wel kan de kunstenaar afstand doen van een deel van zijn persoonlijkheidsrechten. Bijvoorbeeld het verlenen van toestemming om het kunstwerk niet in zijn geheel te reproduceren.

Om auteursrecht te krijgen, hoeft een werk niet te worden geregistreerd. Ook hoeft er geen copyrightteken bij het werk geplaatst te worden. Omdat mensen vaak denken dat het werk zonder zo’n teken vrij gereproduceerd en verveelvoudigd mag worden, is het aan te raden om dat wel te doen. Auteursrecht eindigt pas na zeventig jaar, vanaf de eerste januari volgend op het jaar waarin de maker is overleden. Als de kunstenaar het auteursrecht tijdens zijn leven niet heeft overgedragen, erven zijn wettelijke of testamentaire erfgenamen zijn auteursrecht. Een uitzondering hierop vormen de persoonlijkheidsrechten, die immers aan de persoon gebonden zijn. Deze vervallen bij overlijden, tenzij de overledene in een codicil of testament iemand heeft aangewezen om deze rechten uit te oefenen.

Als meer makers gezamenlijk een kunstwerk hebben gecreëerd, hebben zij gezamenlijk het auteursrecht op dat werk. Voor het openbaar maken en/of verveelvoudigen van dat werk is dan ook - in beginsel - de toestemming van alle rechthebbenden nodig.

Er is een belangrijk onderscheid tussen auteursrecht en eigendomsrecht. Als een schilderij wordt verkocht, krijgt de nieuwe eigenaar het eigendomsrecht op het doek, de verf en de lijst. Het auteursrecht om het te verveelvoudigen blijft echter bij de maker. De koper mag het schilderij tentoonstellen of te koop aanbieden, maar de kunstenaar mag bepalen of het schilderij afgebeeld wordt. Als de nieuwe eigenaar bijvoorbeeld een afbeelding van het gekochte schilderij op een kerstkaart wil zetten, zal hij daarvoor eerst toestemming moeten vragen aan de kunstenaar.

De maker kan zijn auteursrecht geheel of gedeeltelijk overdragen aan een andere persoon of organisatie. Omdat de gevolgen verstrekkend zijn, heeft de wetgever bepaald dat de overdracht van het auteursrecht schriftelijk moet plaatsvinden en dat beschreven moet worden welke rechten precies worden overgedragen.

Gezien de persoonlijkheidsrechten is de nieuwe rechthebbende echter ook na overdracht van het auteursrecht niet vrij om met het werk te doen wat hij of zij wil. Het werk mag niet verminkt worden door bijvoorbeeld zonder toestemming van de maker slechts een deel van het kunstwerk te gebruiken. Zo kan een beeldhouwwerk dat zonder toestemming van de kunstenaar op een andere plek wordt neergezet onder verminking vallen.

Als de maker aan anderen toestemming wil geven om zijn werk te gebruiken, maar zelf het auteursrecht wil behouden, kan hij een licentie geven (ook wel gebruiksrecht genoemd). Dan staat hij alleen toe dat het werk op een bepaalde manier en/of voor een bepaalde tijdsduur en/of in een bepaald geografisch gebied openbaar gemaakt of verveelvoudigd wordt. Het geven van een licentie kan zowel mondeling als schriftelijk. Omdat mondelinge afspraken nog wel eens vergeten worden of later anders uitgelegd dan bedoeld, is het raadzaam een licentie schriftelijk vast te leggen.

Exploitatie door dagbesteding ateliers
Voor kunstenaars die hun kunstwerken vervaardigen in dagbestedingateliers is het vaak niet mogelijk dit zonder begeleiding te doen. Daarnaast is het voor hen, evenals voor hun wettelijke vertegenwoordigers, veelal lastig - zo niet onmogelijk - om de kunstwerken zelf te verhuren, te verkopen of op een andere manier te exploiteren. Als het dagbestedingatelier zorgt voor de exploitatie van de kunstwerken, is het van belang dat rekening wordt gehouden met het auteursrecht van de kunstenaar. Een mogelijkheid is dat het auteursrecht door de kunstenaar of zijn wettelijk vertegenwoordiger aan het atelier schriftelijk wordt overgedragen. Een andere mogelijkheid is dat de kunstenaar - liefst schriftelijk - toestemming (licentie) verleent om zijn werk voor bepaalde doeleinden te gebruiken.

Uit: Financiële aspecten rondom beeldende kunst; 
In hoofdstuk 4 van deze publicatie worden voor een schriftelijke overeenkomst bouwstenen aangedragen. De publicatie is te bestellen via Special Arts: www.specialarts.nl/333503

Bronnen
Cultuur-Ondernemen, Federatie Auteursrechtbelangen, Kubbenga Advocatuur.

Dit artikel is eerder verschenen in Kunstmagazine pArt.De kosten voor een jaarabonnement zijn € 20,50. Special Arts donateurs ontvangen Kunstmagazine pArt gratis. Lees meer: www.specialarts.nl/21713.

Kunstwerk: Ingrid Hofstede, Schilderijtjes, Kunstuitleencollectie Special Arts