De kunst van het tentoonstellen: Het museum in een nieuw jasje

Anita Schuurman
Kunsthistorica

Een van de meest vooraanstaande ontwikkelingen binnen het museumbeleid van de afgelopen jaren is die van het ontstaan van de zogenaamde white cube. Alhoewel deze verandering zijn oorsprong kent in galeries, heeft het algemene bekendheid gekregen met de tentoonstelling ‘Cubism and Abstract Art’ van Alfred Barr die plaatsvond in 1936 in het Museum of Modern Art in New York. Voor deze plaatsvindt tentoonstelling is het nu wereldwijd bekende museum niet veel meer dan een herenhuis van de familie Rockefeller waar kunst getoond wordt. Maar Alfred Barr, de toenmalige directeur van het museum, heeft rigoureuze plannen en schildert alle muren en plafonds wit en vervangt alle decoratieve verlichting door simpele lampen. Barr wil dat alle kunst die te zien is in zijn volledige recht wordt gezet, zodat het de grootst mogelijk visuele impact kan maken. Daarom plaatst hij alle werken ver van elkaar, waarbij sommige kunstwerken zelfs hun hele eigen muur krijgen. De neutrale muren, het gebrek aan decoratie en de gecontroleerde belichting zorgen ervoor dat de kunstwerken in al hun glorie te zien zijn en zij als het ware verheft worden.1 Bij deze white cube versie van een tentoonstelling of museum draait het om de esthetische ervaring. Het doel van het museum is nooit educatief, maar het moet een spirituele oase zijn, troost bieden en een universeel humanisme uitdragen. Alle context en afleiding worden weggehaald, wat betekent dat er ook geen titelbordjes naast de kunstwerken hangen. Om de bezoeker wel van informatie te voorzien, worden er voor het eerst in de geschiedenis gidsen ingezet.

Een paar kunstenaars, waaronder Marcel Duchamp, zijn het niet eens met deze neutrale manier van tentoonstellen en besluiten samen een paar radicale exposities te organiseren. In 1942 organiseert Duchamp een tentoonstelling waar door de hele ruimte touwen zijn gespannen, waardoor het haast onmogelijk is om door de zaal te bewegen en de kunst te bekijken. Om voor nog meer chaos te zorgen laat Duchamp tijdens de opening kinderen rondrennen en overgooien met een bal. De bezoekers van de tentoonstelling zullen wel verbaasd geweest zijn, aangezien dit ingaat tegen alle regels van het tentoonstellen. Maar door een museumbezoek op een nieuwe manier te ervaren, gaan de bezoekers ook de kunst op een nieuwe manier bekijken. Er is niet maar één objectief verhaal, maar er kunnen verschillende verhalen te ontdekken zijn binnen de kunst.

Toch duurt het lang voordat dit nieuwe inzicht echt grond vat. Pas rond de eeuwwisseling wordt er door musea niet langer een vast verhaal verteld. In deze tijd wordt er meer onderzoek gedaan naar het museum en de publieksbemiddeling. Een van de nieuwe opvattingen die hierdoor ontstaan zijn is dat men vanuit een eigen specifieke achtergrond persoonlijke betekenis geeft aan kunst. Dit betekent dat musea zich meer moeten gaan richten op de individuele ervaringen en minder op het collectieve verhaal. Doordat ook curatoren zo op een nieuwe manier naar kunst gaan kijken, ontstaan er nieuwe perspectieven en komt er aandacht voor tot dan toe onderbelichte kunst. Daarnaast wordt er ook geëxperimenteerd met het bij elkaar plaatsen van kunstwerken die je niet zo snel naast elkaar zou verwachten. Een voorbeeld hiervan zijn de ‘British Galleries’ uit 2001 die te zien waren in het Victoria and Albert Museum in Londen. Deze tentoonstelling bestaat uit meerdere kleine kabinetten, oftewel galleries. De ontwerpers van deze tentoonstelling (ontwerpbureau Casson Mann) hebben expres verschillende schilderijen, tekeningen, kostuums, stoffen, meubels, glas en keramiek bij elkaar gezet. Het is de bedoeling dat de bezoeker het verhaal van de objecten voelt en herkent, in plaats van het alleen te lezen op een bordje.2 Dit doen zij ook letterlijk door niet alleen te focussen op wat het oog wil, maar door interactieve onderdelen te maken waarbij de rest van je zintuigen ook aangesproken worden en je iets mag voelen of naar iets luisteren.

Ondanks al deze ontwikkelingen blijft de huidige museumwereld krampachtig vasthouden aan de white cube manier van tentoonstellen. Het blijkt erg moeilijk te zijn om af te stappen van deze manier van presenteren en te denken over een innovatieve methode waarbij de kunstwerken wel op een respectabele manier getoond worden. De tentoonstelling en de kunst die getoond wordt moeten met elkaar in balans zijn, het een mag het ander niet overschaduwen. Maar ondanks alle goede pogingen en radicale ideeën hebben we deze balans nog niet helemaal gevonden. Al wordt er tegenwoordig wel meer geëxperimenteerd met manieren waarop de vaste collectie op vernieuwende wijze aan het publiek gepresenteerd kan worden. Denk bijvoorbeeld aan het Stedelijk Museum Amsterdam en hun vaste collectietentoonstelling ‘Stedelijk Base’, waarbij vormgeving en kunst van alle soorten naast elkaar getoond worden. Toch zie je ook hier dat de white cube nog steeds het heersende model is. Een ander museum dat een alternatief probeert te bieden op de white cube is het Van Abbemuseum in Eindhoven. De tentoonstelling ‘The Way Beyond Art’ is ingedeeld in drie thema’s (Land, Thuis en Werk) waarmee het Van Abbe nieuwe perspectieven op de hedendaagse wereld wil ontwikkelen.3 Er hangen geen titelbordjes bij de kunstwerken, schilderijen hangen aan rasters waar je omheen kan lopen en er is geëxperimenteerd met hoogteverschillen. Volgens het museum biedt deze tentoonstelling meer mogelijkheden om kunst in relatie tot een ruimte en in relatie tot lichaam en geest te ervaren.
 

Vaak leveren dit soort initiatieven veel gemixte reacties op. De tentoonstellingen krijgen opmerkingen over de onoverzichtelijkheid, dat het geen eer doet aan de kunst of dat het veel te moeilijk is om te begrijpen waar het over gaat. Maar wat men niet moet vergeten is dat iets nieuws uitproberen gepaard gaat met weerstand. Mensen vinden het moeilijk om verandering te accepteren. En misschien hebben we nu nog niet de perfecte manier gevonden om kunst tentoon te stellen, maar zonder dit soort probeersels zal de museumwereld zich niet verder ontwikkelen dan de white cube. Daarom is het nodig om het experiment te vieren, ook al draait het soms uit op een grote mislukking.

Wanneer we een museum bezoeken is het lastig om de getoonde kunst op een nieuwe manier te bekijken. Het zou leuk zijn als we een keertje van ogen konden wisselen met iemand anders en via zijn/haar blik de kunst te aanschouwen. Wat ziet een ander wat je zelf nog niet hebt gezien? En hoe draagt de manier waarop het kunstwerk neergezet is hieraan bij?

Wat heb je nodig:
Een maatje
Een blinddoek
Kunst (dit kan je eigen kunst zijn, maar ook kunst in het museum)

Klaar voor de start?
Vorm een duo met iemand. Een van jullie krijgt een blinddoek om, zodat hij/zij niets kan zien. Diegene zonder blinddoek dient nu als de ogen van degene met blinddoek. Ga voor een kunstwerk staan en probeer het werk eerst te omschrijven. Doe dit op een manier waarop de geblinddoekte persoon in zijn/haar hoofd een duidelijke voorstelling kan maken van het kunstwerk.
Wat zie je?
Hoe staat het werk in de ruimte?
Welke kleuren heeft de kunstenaar gebruikt?
Van wat voor materiaal is het gemaakt of welke techniek is er gebruikt?
Wat is er afgebeeld? Is het abstract of kun je figuren herkennen?

Als het goed is heeft het geblinddoekte maatje nu een globaal idee naar wat voor kunstwerk je kijkt. Maar wat draagt het kunstwerk uit? Probeer te omschrijven wat voor ervaring je opdoet wanneer je ernaar kijkt. Doe dit zonder het kunstwerk daadwerkelijk aan te raken. Dit kun je doen aan de hand van de volgende vragen:
Welk gevoel krijg je als je naar het werk kijkt?
Hoe denk je dat het werk zou voelen? (Is het zacht? Of voelt het heel koud aan?)
Welke geur hoort bij dit kunstwerk? (Bijvoorbeeld bloemig, of misschien stinkt het juist)
Hoe denk jij dat dit kunstwerk zou smaken?

Na het beantwoorden van deze vragen en je eigen aanvullingen heeft je geblinddoekte partner een ervaring opgedaan van het kunstwerk, zonder het ook echt te zien. Zouden jullie beide hetzelfde kunstwerk in je hoofd hebben? Doe de blinddoek af en laat je verrassen!
Bespreek hoe het werk verschilt met wat de geblinddoekte persoon in gedachte had en hoe diegene het werk ervaart nu hij/zij wel kan kijken. En probeer ook eens te bedenken wat de visie van de kunstenaar is.
Vallen jullie dezelfde dingen op?
Wat zou de kunstenaar bedoeld hebben met dit werk? Welk verhaal wil hij vertellen?
Hoe heeft hij dat verhaal versterkt met de manier waarop het werk in de ruimte staat/hangt?
Kan je alles van het werk goed zien? Of heeft de kunstenaar bewust gekozen om sommige delen minder goed zichtbaar te maken?
Als je alles hebt besproken, wissel dan van rol en zoek een nieuw kunstwerk waarbij je de opdracht herhaalt.

TIP
Ben je in de gelegenheid om een tekening te maken? (Dit mag niet in elk museum) Laat de geblinddoekte persoon dan eerst zelf het omschreven kunstwerk maken zonder het te zien.

Ben je zelf kunstenaar?

De manier waarop je jouw kunstwerk tentoonstelt is van grote invloed op hoe de toeschouwer het bekijkt. Zoek drie van jouw werken bij elkaar. Dit kunnen hele verschillende werken zijn, maar ook kunstwerken die elkaar heel erg versterken. Bekijk ze nog eens goed en probeer op een manier te kijken zoals je nog nooit naar je werk hebt gekeken.
Ga heel ver weg staan, of juist heel dichtbij. Hoe zien ze er ondersteboven uit? Misschien moet je het werk heel hoog hangen of zo laag dat je moet bukken? Hoe ziet de achterkant van je werk er eigenlijk uit, en de bovenkant? Je kan er zelfs een vergrootglas bij pakken!

Bedenk vervolgens hoe jij wilt dat de bezoeker je werk bekijkt. Wil jij bijvoorbeeld dat ze ook de achterkant goed kunnen zien, dan moet je een manier bedenken waarop je om het werk heen kan lopen. Wil je dat een bepaald stukje van je kunstwerk in het oog moet springen, dan kan je precies dat stuk op ooghoogte hangen. Dit is waar de bezoeker meestal als eerste naar kijkt.

Kijk naar bovenstaande opdracht en de vragen. Hoe zou jij willen dat iemand jouw werk omschrijft? Probeer dit eens voor jezelf op te schrijven. Experimenteer met het inrichten van je werk om tot een manier te komen waarbij de bezoeker zou komen tot de antwoorden die jij hebt opgeschreven. Zet je werk bijvoorbeeld eens op de grond of draai het om.
Zodra je alles op een rijtje hebt, zoek je iemand die jouw werk niet gezien heeft of nog niet zo goed kent. Voer dan de bovenstaande opdracht uit, waarbij jij de geblinddoekte persoon bent. Omschrijft de ander het werk zoals je verwacht had? Of ziet hij/zij hele andere dingen.
Probeer de manier waarop je het werk hebt tentoongesteld eens aan te passen. Vallen er nu andere dingen op? Ga zo door tot je tevreden bent met hoe het tentoongesteld staat.

Afbeelding 1: Overzichtsfoto van tentoonstelling ‘Cubism and Abstract Art’, Museum Of Modern Art, 1936. Foto: Beaumont Newhall, The Museum of Modern Art Archives.
Afbeelding 2: Overzichtsfoto van tentoonstelling ‘First Papers of Surrealism’. Schiff, John D. Zilvergelatinedruk, 1942. Duchamp Philadelpia Museum of Art. 
Afbeelding 3: Overzichtsfoto van tentoonstelling ‘The Way Beyond Art’, 2017. Foto: Peter Cox.

[1] Cain, Abigail. How the White Cube Came to DOminate the Art World. 2017. Artsy. https://www.artsy.net/article/artsy-editorial-white-cube-dominate-art
[2] Website Casson Mann. Britihs Galleries. Victoria and Albert Museum, London. https://cassonmann.com/#!project/singleproject/15
[3] Website Van Abbemuseum. Programma, The Way Beyond Art. https://vanabbemuseum.nl/programma/programma/the-way-beyond-art/