De kunst van het tentoonstellen: De salon - muren vol kunst

Anita Schuurman
Kunsthistorica

Het tentoonstellen van kunst zoals wij dat nu kennen is ontstaan met de komst van de Verlichting in Frankrijk (toentertijd het centrum van de kunsten) in de 18e eeuw. Deze periode kenmerkt zich door een nieuwe sociale en intellectuele vrijheid binnen de hoge klasse van de samenleving. Voor de kunst betekent dit dat het niet langer alleen een nuttig doeleinde had, maar dat het ook leidt tot zintuiglijk plezier. Je zou kunnen zeggen dat er meer genoten wordt van de kunst. Het is wel de bedoeling dat deze kunst aan een bepaalde standaard voldoet, daarom gaat de Koninklijke Academie voor Schilder- en Beeldhouwkunst een steeds belangrijkere rol spelen. Deze school voor kunstenaars wordt al in 1648 opgericht en volgt het eeuwenoude model van de gildes.1  Jonge kunstenaars kunnen in de leer gaan bij een lid van de academie en krijgen les over Griekse en Romeinse kunstwerken, die toen gezien worden als de basis van de Westerse cultuur. Vanaf de 18e eeuw is de Academie er niet alleen om les te geven, maar ook om ervoor te zorgen dat de kunst voldoet aan de kwaliteitseisen die zij stelt. Je kan alleen een toonaangevende kunstenaar worden wanneer je lid bent van de academie en jouw werken voldoen aan deze eisen. Door middel van periodieke tentoonstellingen latenacademies zien dat hun leden de mooiste kunst maken. Deze tentoonstellingen, genaamd salons, zijn een moment voor het publiek om de kunst van hun tijd te bewonderen en bieden kunstenaars de mogelijkheid om naam te maken en hun werken te verkopen.

In die tijd is het bezoeken van een salon een hele andere ervaring dan hoe wij tegenwoordig naar het museum gaan. De salon is namelijk een chique gelegenheid waar de rijke klasse elkaar ontmoet en waar men zich moet houden aan een bepaalde sociale etiquette. De muren van de salon hangen van vloer tot plafond vol met schilderijen die zorgvuldig door een jury gekozen zijn. De plek waar een schilderij hangt is van groot belang en zegt veel over de kwaliteit van het werk. Bovenaan en vlak onder het plafond hangen de grote historiestukken, wat de hoogste vorm van schilderkunst is volgens de academische standaard.2  Onder de historiestukken hangen portretten, landschappen, genrestukken, en stillevens. In het midden van de ruimte staan sculpturen van naakte goden en godinnen, bustes en reliëfs. Als kunstenaar wil je natuurlijk het liefst op ooghoogte hangen, waar iedereen jouw werk goed kan zien. Hier hangen dan ook vaak de door de jury meest gewaardeerde schilderijen.

Vanaf de jaren dertig van de 19e eeuw begint het socialisme steeds meer grond te winnen en verliest een deel van de rijke klasse hun aanzien, terwijl de groeiende middenklasse juist meer macht krijgt. Dit zorgt er voor dat de salons niet langer exclusieve evenementen voor de rijken zijn, maar dat de gewone burger er ook steeds vaker een bezoek brengt.3  Oftewel, de salon gaat van elitair naar populair. Een groter publiek betekent voor kunstenaars ook een groter aantal mogelijke kopers. Zij gaan meer kleine werken maken, in de hoop veel te kunnen verkopen. De tentoonstellingen zijn zo niet alleen een moment om de kunst van de tijd te zien, maar worden een ware marktplaats met grote groepen mensen die elkaar verdringen om alle schilderijen te bekijken.

Toch heerst er lang onvrede over de salons en de manier waarop de jury kiest wat er getoond wordt. Deze jury zou bestaan uit een kleine, rijke elite die werkt vanuit hun eigen interesses en belangen. Hierdoor worden veel kunstenaars afgedaan als slecht en worden niet tentoongesteld, omdat zij niet passen binnen de goedgekeurde thema’s en vereisten die opgesteld zijn door de Academie. Deze ontevredenheid komt uiteindelijk in Frankrijk tot een climax tijdens de revolutie van 1848. Dit omslagpunt heeft niet alleen invloed op het Franse bestuur, maar ook op de Salons en de bijbehorende jury. Na jaren zeuren dat er geen ruimte is voor progressieve en vernieuwende kunst, krijgen jonge kunstenaars eindelijk de kans hun kunst tentoon te stellen door een complete afschaffing van de jury. Iedere kunstenaar mag zijn werk in de salon hangen, wat zorgt voor een verdubbeling van het aantal tentoongestelde werken (wel 5180!).4  Dit zorgt natuurlijk voor volledige chaos, waardoor er al snel wordt besloten een nieuwe jury van jonge kunstenaars aan te wijzen. Deze jury wordt bovendien democratisch gekozen door andere kunstenaars, in plaats van een kleine groep academici.

Hoewel het een tijdje goed gaat volgens deze nieuwe methode, gaat het al niet veel later weer mis. De rijke elite krijgt de macht over de salon terug in handen en stelt weer harde eisen aan de inzendingen en wat er tentoongesteld gaat worden. Dit zorgt voor groot protest onder innovatieve kunstenaars die nu telkens afgewezen worden en niet de kans krijgen hun werk te tonen en te verkopen aan het publiek. Om de steeds groter wordende boze menigte tegemoet te komen, wordt er in 1863 een zogenaamde ‘Salon de Refusés’ opgericht, oftewel een salon voor de geweigerde.5  Hier kunnen alle kunstenaars die afgewezen zijn door de jury hun werk toch tentoonstellen. Deze maatregel zorgt er echter niet voor dat alle ontevredenheid weggenomen wordt. Daarom richten een aantal kunstenaars in 1884 de ‘Société des Artistes Indépendants’ op, een genootschap van onafhankelijke kunstenaars die zelf tentoonstellingen organiseren. Tegelijkertijd ontstaan er ook commerciële galerieën van kunsthandelaren, waarbij het verkopen van kunst een van de belangrijkste doeleindes is. Bij deze tentoonstellingen is er geen sprake meer van een jury die beslist wat er getoond wordt. De vrijheid van de kunstenaars om te maken wat ze willen zorgt voor een groei van de kunstmarkt. En daarmee stijgt ook de vraag naar plekken om tentoon te stellen, wat leidt tot een groei van tentoonstellingen die onder andere gefinancierd worden door genootschappen en kunstkringen.

De diversiteit aan tentoonstellingen en exposities geeft kunstenaars de vrijheid om te experimenteren en andere werken te maken dan wat de salon wil tonen. Hierdoor ontstaan er steeds meer verschillende stijlen en kunstvormen, die de aanzet geven tot de manier van kunst tentoonstellen zoals we die nu kennen. Kunstenaars hebben zich vrijgevochten van het keurslijf van de rijke elite en bepalen zelf de richting die de kunstgeschiedenis op gaat.

Het moet een hele beleving zijn geweest om in een ruimte te staan met prachtige kunstwerken overal waar je kijkt. Ben je benieuwd hoe zo’n ruimte tot de nok gevuld met kunst eruitgezien moet hebben? Waan je dan als kunstenaar uit de 18e eeuw en maak een eigen salon. Met deze tips is het een fluitje van een cent!

De salon was de beste manier om bekendheid te krijgen als kunstenaar, dus kozen zij hun meest indrukwekkende werken om in te zenden naar de jury. Welke werken zou jij graag willen laten zien aan anderen? Maak een selectie of maak nieuwe kunstwerken om op te hangen in de salon.

Idee 1
Niet iedereen heeft de mogelijkheid om een hele ruimte vol met kunst te hangen. Gelukkig is dit geen probleem! Pak in dit geval een groot vel papier, dit wordt een muur van jouw salon. Wil je geen witte muur, kies dan voor een gekleurd vel of beplak het hele vel met bijvoorbeeld cadeaupapier. Vervolgens ga je nadenken over de kunstwerken die jij op wil hangen in je salon. Welke werken heb je gemaakt tot nu toe, hoe groot zijn die en kunnen die aan de muur hangen?

Daarna denk je na over de plek waar je elk werk zou willen ophangen. Welke hang je op ooghoogte? Voor welke moet je op de grond gaan zitten om het te bekijken? En welk werk is alleen te zien als je op je tenen gaat staan?

Als je deze keuze hebt gemaakt, kan je al je kunstwerken in gaan tekenen op je salonmuur. Probeer dit zo goed mogelijk op schaal te doen.*
Heb je digitale afbeeldingen van je kunstwerken? Dan kan je deze op schaal printen en op je vel plakken.

TIP
De kunstenaars uit de 18e eeuw wilden allemaal dat hun mooiste kunstwerk op ooghoogte kwam te hangen, omdat die dan het beste te zien is door het publiek. Welke kunstwerken heb jij op ooghoogte gehangen? Kies de meest indrukwekkende uit. 

Idee 2
Werk je bij een atelier of dagbesteding? Of is er in je buurt een ruimte beschikbaar waar je kunst kan ophangen? Dan kun je de salon misschien wel in het echt uitvoeren! Je kan kunstwerken ophangen van meerdere kunstenaars en zo een groepstentoonstelling maken, maar je kan er ook voor kiezen om alleen werken te gebruiken van één kunstenaar.

Stel net als de Koninklijke Academie een jury samen die de selectie gaat maken van de werken die opgehangen worden in de salon. 

Deze jury bepaalt ook op welke hoogte de werken opgehangen worden. Maak hier van tevoren met elkaar afspraken over. Worden bijvoorbeeld alle grote werken het hoogst opgehangen of komen daar juist alle landschappen? Bepaal ook welke werken op ooghoogte zullen hangen. Zijn dit de beste werken van de salon? 

De opening van de tentoonstelling moet natuurlijk gevierd worden, dus nodig iedereen uit die je kent. Maak het extra speciaal door net als de rijke dames en heren uit de 18e eeuw in je chicste outfit gekleed te gaan. En wil je alle kunstwerken even goed kunnen zien, denk er dan ook aan je verrekijker mee te nemen!

TIP
Heb je geen muur waar je dekunstwerken op kan hangen, maar wel een grote, lege vloer? Doe dan alsof de vloer de salonmuur is en leg alle werken uit op de grond. Maar pas op dat je er niet op gaat staan!

Zoals je weet droomt Special Arts van een nieuwe editie van de Special Award-wedstrijd. Misschien zijn de werken op ooghoogte wel werken die je later voor de wedstrijd kunt insturen.
 

* Voorbeeld: Een vel van A3-formaat stelt een muur voor van 4,20 meter breed en 2,97 meter hoog. De schaalverdeling is dan 1 : 10. Dit betekent dat 1 centimeter op het papier in het echt 10 centimeter is. Een schilderij dat in het echt het 80 x 60 cm groot is, wordt op je papier 8 x 6 cm.

Kunstwerk 1: Gabriel-Jacques de Saint-Aubin, The Salon of 1767, 1767. Waterverf en Gouache, 25 x 48 cm, privécollectie.
Kunstwerk 2: François-Auguste Biard, FourO'Clock at the Salon, 1847.Olieverf op canvas, 57,5 x 67,5 cm, Musée du Louvre, Parijs.

[1]Ten-DoesschateChu, Petra. Nineteenth-Century European Art. New Jersey: Prentice Hall. 36.
[2]Ten-DoesschateChu, Petra. Nineteenth-Century European Art. New Jersey: Prentice Hall. 37.
[3]Ten-DoesschateChu, Petra. Nineteenth-Century European Art. New Jersey: Prentice Hall. 230-231.
[4]Ten-DoesschateChu, Petra. Nineteenth-Century European Art. New Jersey: Prentice Hall. 256.
[5]Kleiner, Fred S. Gardner’s Art throughtheAges. A Concise Western History. WadsworthCencage Learning. 369.